Nowicki Edmund (1900–1971), biskup gdański. Ur. 13 IX w Trzemesznie (pow. Mogilno), był synem Zygmunta, właściciela browaru, i Marii Huebner. Po ukończeniu gimnazjum w Nakle i Seminarium Duchownego w Poznaniu i Gnieźnie otrzymał święcenia kapłańskie w Gnieźnie 15 III 1924. Od 1 IV 1924 do 30 VI 1927 pracował jako wikariusz parafii Najświętszego Serca Pana Jezusa w Poznaniu. W l. 1927–30 studiował na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie, gdzie uzyskał stopień doktora prawa kanonicznego. Równocześnie odbył aplikanturę w Kongregacji Soboru i w Najwyższym Trybunale Roty Rzymskiej. Po powrocie do Polski był od 1 VII 1930 początkowo notariuszem, a następnie referentem Kurii Arcybiskupiej w Poznaniu oraz adwokatem Metropolitalnego Sądu Duchownego w Poznaniu, a następnie wiceoficjałem Sądu Arcybiskupiego w Poznaniu. Obowiązki te pełnił do 2 X 1939. Działał również w duszpasterstwie akademickim (w l. 1932–9 kurator «Odrodzenia») oraz pełnił kolejno, do chwili wybuchu drugiej wojny światowej, obowiązki prefekta w Państwowej Szkole Budownictwa, w Państwowej Szkole Mierniczo-Melioracyjnej, w Wyższej Szkole Budowy Maszyn i w Wyższej Szkole Ogrodownictwa w Poznaniu. W r. 1938 został członkiem Rady Nadzorczej Drukarni i Księgarni Św. Wojciecha w Poznaniu (był nim do r. 1964).

Aresztowany 3 X 1939 przez Niemców, przebywał N. początkowo w więzieniu przy ul. Młyńskiej w Poznaniu, następnie od 9 XI t. r. w klasztorze Bernardynów w Kazimierzu Biskupim, skąd po kilku miesiącach został wywieziony do Fortu VII w Poznaniu. Dn. 23 V 1940 przetransportowano go do obozu koncentracyjnego w Dachau, 2 VIII t. r. do obozu koncentracyjnego w Mauthausen-Gusen, a stamtąd wrócił 8 XII do Dachau. Dn. 6 II 1941 zwolniony z obozu dzięki usilnym staraniom rodziny, ale pod warunkiem porzucenia stanu kapłańskiego. Warunku tego nie dopełnił. Zamieszkał w Warszawie, gdzie przebywał początkowo legalnie i był zatrudniony jako prokurent w firmie drzewnej Antoniego Bineka przy ul. Marszałkowskiej, a następnie musiał się ukrywać. Choć w ruchu podziemnym nie brał udziału, był jednak jednym z autorów przekazanego do Watykanu raportu o sytuacji Kościoła w okupowanej Polsce. Po wyzwoleniu Poznania w lutym 1945 N. u boku bpa Walentego Dymka przystąpił do odbudowy archidiecezji. Formalnie pełnił obowiązki kanclerza kurii (bo kanclerz ks. Franciszek Jedwabski jeszcze nie wrócił z obozu), lecz faktycznie wykonywał całą pracę kurialną.

Dn. 15 VIII 1945 N. został ustanowiony administratorem apostolskim kamieńskim, lubuskim i prałatury pilskiej (czyli Pomorza Zachodniego i Ziemi Lubuskiej). Od 1 IX t. r. zaczął wizytację parafii zachodniopomorskich, 16 IX odbył ingres w Szczecinie, a 28 X w Gorzowie Wielkopolskim, wybranym na stolicę Administracji Apostolskiej. Organizował od podstaw życie diecezjalne, dokonując integracji ogromnego obszaru, podzielonego dotąd między trzy jednostki administracji kościelnej, reorganizacji sieci dekanatów i parafii, tworząc centralne instytucje Administracji Apostolskiej, w szczególności Kurię, trzy niższe seminaria duchowne (w Gorzowie Wielkopolskim w r. 1946, w Słupsku w r. 1947 i w Wschowie w r. 1948) i Wyższe Seminarium Duchowne w Gorzowie (otwarte 26 X 1947). Rozpoczął publikację „Zarządzeń Administracji Apostolskiej” (od r. 1945), „Tygodnika Katolickiego” (od r. 1946). Wydał także „Schematyzm Administracji Apostolskiej Kamieńskiej, Lubuskiej i Prałatury Pilskiej” (1949). Zorganizował opiekę społeczną w formie «Caritasu», starał się o zabezpieczenie i odbudowę obiektów sakralnych, troszczył się o powiększenie liczby duchownych, założył też księgarnię diecezjalną w Gorzowie.

W l. 1945–51 jako jedyny przedstawiciel episkopatu był N. członkiem Państwowej Rady Naukowej dla Zagadnień Ziem Odzyskanych i wygłosił na czwartej sesji tej Rady (w Krakowie 18–21 XII 1946) referat Zagadnienia organizacyjne Kościoła Katolickiego na Ziemiach Odzyskanych, wydany przez Biuro Studiów Osadniczo-Osiedleńczych, z. 2 (Kr. 1947) i w „Gorzowskich Wiadomościach Kościelnych” (1970) oraz w „Miesięczniku Diecezjalnym Gdańskim” (1970). Po decyzji rządu z dn. 26 I (podjętej wobec odmowy przyznania przez Watykan statusu biskupów rezydencjalnych dla dotychczasowej administracji na Ziemiach Odzyskanych) o zniesieniu tzw. stanu tymczasowości administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich i usuwającej z tego terenu administratorów apostolskich N. osiadł w Poznaniu. W r. 1951 został kanonikiem metropolitalnym poznańskimi i rozpoczął wykłady z prawa kanonicznego w Seminarium Zagranicznym Tow. Chrystusowego w Poznaniu. Dn. 28 IV 1951 (wg „Annuario Pontificio”: 26 IV) został biskupem tytularnym Adriany i koadiutorem sedi datus w Gdańsku jako jeden z 5 biskupów, którzy w wyniku zabiegów prymasa Stefana Wyszyńskiego mieli objąć rządy kościelne na Ziemiach Odzyskanych. Rząd nie zgodził się na realizację tych decyzji, gdyż nie oznaczały one ustanowienia na Ziemiach Odzyskanych biskupów rezydencjalnych. W r. 1952 N. otrzymał godność protonotariusza apostolskiego. Konsekrowany był, z zachowaniem dyskrecji, przez arcbpa W. Dymka dopiero 21 IX 1954 (wg „Annuario Pontificio”: 24 IX). W wyniku porozumienia w tzw. Komisji Mieszanej (rządu i episkopatu) kard. S. Wyszyński skierował N-ego do diecezji gdańskiej 1 XII 1956 jako «biskupa w Gdańsku» z prawami biskupa rezydencjalnego. Jednocześnie przydzielono mu nową stolicę tytularną w Tuggi. Objął rządy 8 XII 1956.

N. został mianowany 29 X 1962 przez papieża Jana XXIII członkiem Trybunału Administracyjnego Soboru Watykańskiego II. Brał też czynny udział w innych pracach soborowych. Bullą z 7 III 1964 został mianowany przez papieża Pawła VI biskupem gdańskim (w dwa dni po śmierci w Düsseldorfie w Federalnej Republice Niemiec bpa gdańskiego K. M. Spletta). Na terenie diecezji gdańskiej zorganizował N. Biskupie Seminarium Duchowne w Gdańsku-Oliwie, otwarte 27 X 1957, rozpoczął też w lutym t. r. publikację czasopisma diecezjalnego „Miesięcznik Diecezjalny Gdański”. Przeprowadził nową organizację terenową diecezji gdańskiej, zainicjował prace przygotowawcze do drugiego synodu diecezji gdańskiej. Zajmował się również odbudową i konserwacją obiektów sakralnych na terenie diecezji gdańskiej (zwłaszcza w samym Gdańsku), zainicjował rekonstrukcję słynnych zabytkowych organów w katedrze w Oliwie. Już jako ordynariusz gdański został przewodniczącym Komisji do Spraw Wydawnictw Katolickich Episkopatu Polski.

N. był autorem kilkunastu prac, głównie z zakresu administracyjnego prawa kościelnego, drukowanych w l. 1934–60 w czasopismach kościelnych. Wydał dwie książki: Kościelne prawo majątkowe (P. 1936, 2. wyd. P. 1945) i, wspólnie z ks. Kazimierzem Karłowskim, Vademecum proboszcza i spowiednika (P. 1934, 2. wyd. P. 1957). Ogłosił także wspomnienia z pobytu w niemieckich obozach koncentracyjnych („Gość Niedzielny” 1964 nr 27, 28, 30, i „Mies. Diec. Gdań.” 1969 nr 9–10) oraz wspomnienia dotyczące początków polskiej administracji kościelnej na Ziemiach Zachodnich, pt. Jak rodziła się polska organizacja Kościoła na Ziemiach Odzyskanych („Przew. Katol.” 1970 nr z 31 V). Uchodził za jednego z najwybitniejszych polskich kanonistów-praktyków. N. zmarł 10 III 1971 w Warszawie, pochowany został w krypcie biskupiej w katedrze w Oliwie.

Portret w Biskupim Seminarium Duchownym w Gdańsku-Oliwie; Fot. w Kurii Biskupiej Gdańskiej; – Domagała J., Ci, którzy przeszli przez Dachau, W. 1957 s. 180 (mylna data pierwszego przewiezienia do Dachau); – Baciński A., Dzieje Diecezji Gdańskiej w ostatnim XX-leciu (1945–1965), „Nasza Przeszłość” T. 22: 1965 (fot.); Bejze B., Kronika Soboru Watykańskiego II, w: Walker J., Album Soborowy, P. 1971; Chorzępa M., Rozwój organizacji kościelnej na Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim w latach 1945–1960, „Nasza Przeszłość” T. 22: 1965; Kominek B., W służbie Ziem Zachodnich, Wr. 1977; Marek R., Kościół rzymsko-katolicki wobec ziem zachodnich i północnych, W. 1976; Pietrzak J., Działalność kard. Augusta Hlonda jako wysłannika papieskiego na Ziemiach Odzyskanych w 1945 r., „Nasza Przeszłość” T. 42: 1974; Rode M., Relacja z konspiracyjnej pracy oświatowo-szkolnej i opiekuńczo-społecznej w latach 1939–1944, „Roczn. Teolog.” R. 17: 1975 z. 1; Szołdrski W., Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacją niemiecką w latach 1939–1945, Rzym 1965; Zatorski J., Diecezja gdańska i jej nowy biskup, „Przew. Katol.” 1957 s. 23 (fot.); – Elenchus omnium ecclesiarum et universi cleri archidioecesium Gnesnensis et Posnaniensis pro anno Domini 1925, P. 1925; toż, 1926; toż, 1927; toż, 1928; Rocznik Archidiecezyj Gnieźnieńskiej i Poznańskiej na rok 1929, P. 1929; toż, 1930; toż, 1931; toż 1932; toż, 1934; toż, 1936; Rocznik Archidiecezji Poznańskiej na 1955 rok, P. 1955; Schematyzm diecezji gdańskiej na rok 1969, Gd. 1969; Schematyzm diecezji gorzowskiej, rok 1976, Gorzów Wielkopolski 1976 s. 20–1; – „Dzien. Bałt.” 1971 nr 61, 62, 64 (nekrologi); „Mies. Diec. Gdań.” 1957–70, 1971 nr 3–4 s. 93–192 (bibliogr. prac N-ego, fot.); „Przew. Katol.” 1964 s. 145–6 (fot.); „Słowo Powsz.” 1971 nr z 18 III; „Tyg. Powsz.” 1964 nr 14 (fot.); – Arch. KUL: Kleinert E., Status prawny diecezji gdańskiej 1945–1964 (mszp. rozprawy doktorskiej); Arch. Kurii Biskupiej Gdań.; Urząd Stanu Cywilnego Warszawa-Ochota: nr IV/475/71; – Informacje Urzędu Stanu Cywilnego w Trzemesznie, Marii Unierzyskiej, ks. Józefa Glempa, ks. Józefa Janego, ks. Czesława Kamińskiego TChr., ks. Stanisława Matuszczaka, ks. Ignacego Posadzego TChr., ks. Mieczysława Smorawińskiego i ks. Zatora-Przytockiego.

Marian Pelczar i Jerzy Pietrzak